„Cicha noc! Święta noc!”: pieśń z Salzburga podbija świat

W pierwszej połowie XIX wieku w Salzburgu powstała piosenka, której melodia i słowa przez dziesięciolecia i stulecia poruszały serca ludzi na całym świecie i stały się nieśmiertelne: kolęda „Cicha noc! Święta noc!”, będąca kompozycją nauczyciela Franza Xavera Grubera z tekstem księdza Josepha Mohra. Od tego czasu ta prosta, kontemplacyjna pieśń z Salzburga (tekst pochodzi z 1816 roku, melodia zaś z 1818 roku) jest śpiewana w ponad 300 językach, m.in. także w języku jawajskim, samoańskim i zulu!

Rok jubileuszowy 2018

Siedem gmin, blisko związanych z historią kolędy „Cicha noc! Święta noc!” w Ziemi Salzburskiej intensywnie przygotowuje się do obchodów rocznicy w 2018 roku. Miasto Salzburg upamiętnia narodziny kolędy specjalną wystawą pt. „Cicha noc 200 – Historia. Przesłanie. Teraźniejszość” w muzeum Salzburg Museum (przyp. tłum.: org. tytuł wystawy: „Stille Nacht 200 – Geschichte. Botschaft. Gegenwart”). Z tej okazji z archiwum wyjęte zostaną oryginalne zapisy nut. Salzburg Museum oraz osiem innych miejsc i muzeów jest ponadto częścią zdecentralizowanej wystawy kraju związkowego Ziemi Salzburskiej, która odbywa się od 29 września 2018 roku do 2 lutego 2019 roku. Na scenie Felsenreitschule zaprezentowany zostanie przygotowany przez teatr Salzburger Landestheater musical „My Silent Night” (od 24 listopada 2018 roku). Obchody jubileuszowe będą w centrum uwagi także podczas tradycyjnych wydarzeń, takich jak Salzburskie Śpiewy Adwentowe w Wielkim Domu Festiwalowym Festspielhaus oraz Salzburski Adwent w kościele St. Andrä. Ponadto będzie można wziąć udział w jednej ze specjalnych wycieczek z przewodnikiem. Kilkugodzinna wycieczka będzie okazją do zobaczenia niektórych z gmin, ściśle związanych z historią kolędy „Cicha noc! Święta noc!”. Zrzeszenie Turystyczne Bergheim oferuje wyjątkowe atrakcje już od połowy listopada 2017 roku: program „Cicha noc dosłownie” (przyp. tłum.: org. tytuł programu: „Stille Nacht wortwörtlich“) to cudowna okazja do przeżywania zimy na spacerze z latarniami po górze Plainberg. Latarnie można wypożyczyć w hotelu Gasthof Maria Plain, w miejscowym sklepie Genussdorf Gmachl oraz w biurze Zrzeszenia Turystycznego Bergheim.

Joseph Mohr: Od nieślubnego dziecka do błogosławionego kapłana

Josephus Franciscus Mohr urodził się 11 grudnia 1792 roku, jako nieślubne dziecko hafciarki, Anny Schoiber i dezertera, Josepha Mohra, w Salzburgu. Zgodnie z ówczesnym prawem dziecko otrzymało imię ojca. W księgach kościelnych można znaleźć potwierdzenie chrztu w katedrze w Salzburgu, natomiast miejsca narodzin nie można już ustalić z całą pewnością. Według ręcznie sporządzonego protokołu spisu ludności z 1794 roku on i jego matka mieszkali w tamtym czasie w domu przy Steingasse 31.

Chłopcowi edukację umożliwił wikariusz katedry w Salzburgu. Po ukończeniu szkoły średniej w Salzburgu i studium filozofii w opactwie benedyktyńskim Kremsmünster, w 1811 roku Mohr przybył do seminarium duchownego w Salzburgu, w 1815 otrzymał święcenia kapłańskie i od 1815 do 1817 roku pracował, jako kapłan pomocniczy w Mariapfarr w Lungau w Salzburgu, prawdopodobnie na własną prośbę, ponieważ była to parafia, z której pochodził jego ojciec i gdzie mieszkał jego dziadek. Z powodu choroby został przeniesiony w 1817 roku do regionu Salzburger Flachgau, do miejscowości Oberndorf, gdzie miał nadzieję na poprawę stanu zdrowia wynikającą z łagodniejszego klimatu. Tutaj, jeszcze w tym samym roku, miało miejsce pierwsze spotkanie z nauczycielem Franzem Xaverem Gruberem, który od 1807 roku pracował, jako nauczyciel w pobliskim Arnsdorfie, a w Oberndorfie pełnił funkcję organisty w kościele św. Mikołaja. Dalsze koleje losu Mohra sprawiły, że pełnił posługę w licznych parafiach Ziemi Salzburskiej, aż w końcu w lutym 1837 roku przejął funkcję wikariusza w Wagrain, miejscowości w regionie Pongau w Ziemi Salzburskiej. Swoją działalnością wpływał pozytywnie na lokalną społeczność, był kochany i uwielbiany przez mieszkańców, wyjątkowy przyjaciel ubogich i chorych. Mohr zmarł 4 grudnia 1848 w Wagrain i został pochowany na miejscowym cmentarzu.

Narodziny nieśmiertelnej piosenki

Wokół genezy kolędy narodziło się wiele romantycznych, i niekiedy nieprawdopodobnych, historii. Obecnie wiadomo, że Mohr napisał tekst już w 1816 roku będąc w Mariapfarr. Ponadto z całą pewnością udało się potwierdzić fakt, że organy w kościele parafialnym pw. św. Mikołaja w Oberndorf w czasie obchodów świąt Bożego Narodzenia w 1818 roku nie funkcjonowały. Nauczyciel i organista Gruber skomponowali, jako oprawę muzyczną pasterki 24 grudnia prostą melodię na dwa głosy solowe i chór, która została wykonana podczas Wigilii Bożego Narodzenia 1818 roku. Premierowe wykonanie miało miejsce w nieistniejącym już kościele parafialnym (został zburzony w 1906 roku z powodu bardzo złego stanu technicznego budynku). Gruber zaśpiewał partie basowe, Mohr natomiast partie tenorowe i akompaniował wokalowi na gitarze.

Piosenka została w dużej mierze zapomniana, dopiero budowa organów w Oberndorf w 1825 roku dała impuls dla pierwszego rozprzestrzenienia się utworu. Organmistrz Carl Mauracher zabrał ze sobą kolędę w swoje rodzinne strony do Tyrolu, skąd grupa śpiewaków z Tyrolu, rodzina Strasser trudniąca się wyrobem rękawiczek, rozpowszechniała ją podczas podróży biznesowych po Europie. W 1854 roku Królewska Pruska Kapela Dworska Berlin zwróciła się do opactwa pw. św. Piotra w Salzburgu z prośbą o informacje na temat autora piosenki, ponieważ za kompozytora błędnie uznano Michaela Haydna. W wyniku tego zapytania, ostatecznie sporządzono krótką genezę utworu (tekst nosił tytuł „Autentyczne okoliczności skomponowania kolędy...”), którą napisał kompozytor Gruber w 1854 roku.

Franz Xaver Gruber: nauczyciel i muzyczny geniusz

Również Franz Xaver Gruber pochodził z bardzo prostej rodziny. Urodził się 25 listopada 1787 roku w Steinpointsölde/Unterweizberg zu Hochburg w Górnej Austrii (około 44 km na północ od Salzburga), jako piąte z sześciorga dzieci miejscowego tkacza lnu. Już we wczesnych latach życia ujawnił się jego talent muzyczny, który – najpierw wbrew woli ojca – był rozwijany z pomocą miejskiego organisty parafialnego Georga Hartdoblera w sąsiedniej miejscowości Burghausen. Gruber zdecydował się zostać nauczycielem i w 1807 roku przybył, jako pedagog do Arnsdorf w regionie Flachgau w Ziemi Salzburskiej, gdzie (jak później również w pobliskim Oberndorfie) dodatkowo sprawował funkcję kościelnego i organisty.

W 1817 roku w Oberndorfie nawiązała się przyjaźń z Josephem Moherem. 24 grudnia 1818 roku Mohr przekazał Gruberowi napisany przez siebie tekst kolędy z prośbą, aby ten skomponował do niego odpowiednią muzykę – reszta historii jest znana. W 1829 roku Gruber został nauczycielem w Berndorfie niedaleko Salzburga, a w 1835 roku przeniósł się do Hallein, gdzie zaproponowano mu stanowisko chórmistrza i organisty w kościele parafialnym. Gruber przyjął tę propozycję i pracował w tej roli do śmierci 7 czerwca 1863 roku. Kompozytor pozostawił po sobie bogaty dorobek muzyczny, ponad 70 oryginalnych kompozycji, w tym msze łacińskie i niemieckie, motety i wiele więcej.

Grób Franza Xavera Grubera znajduje się przed jego domem w Hallein, gdzie założono muzeum.

Istotne miejsca, związane z historią kolędy:

Miasto Salzburg – w muzeum Salzburg Museum znajduje się oryginalny rękopis kolędy „Cicha noc! Święta noc!” autorstwa kompozytora Franza Xavera Grubera z ok. 1855 roku. Piosenka zatytułowana jest tu, jako „Bożonarodzeniowa pieść kościelna na sopran i alt...”. Eksponat ten można zobaczyć na jubileuszowej wystawie. Natomiast w katedrze w Salzburgu znajduje się chrzcielnica, w której oprócz Mohra został ochrzczony także W. A. Mozart.

Arnsdorf – w muzeum Franza-Xavera-Grubera na piętrze szkoły, w której mieszkał Gruber pokoje są częściowo wyposażone w przedmioty i oryginalne meble. To tutaj, w wiejskim kościele Gruber pełnił funkcję organisty. W Arnsdorf znajduje się również sanktuarium „Maria im Mösl”, do którego do dzisiaj nowo wybrany arcybiskup salzburski ma w zwyczaju pieszo wędrować.

Oberndorf – w miejscu dawnego kościoła św. Mikołaja, gdzie w 1818 roku kolęda zabrzmiała po raz pierwszy, znajduje się teraz kaplica „Cichej Nocy”. Na elewacji domu kościelnego (w mieszkaniu Mohra) zawieszona została natomiast tablica upamiętniająca. 19 listopada 2016 roku otwarto również nowe muzeum kolędy „Cicha noc! Święta noc!”. A w dawnej plebanii obok pamiątkowej kaplicy, na dwóch piętrach zwiedzający mogą dowiedzieć się więcej na temat tej kolędy i jej historii. W okresie przedświątecznym od 50 lat działa tutaj również specjalny urząd pocztowy, Poczta Cichej Nocy.

Hallein – w dawnym domu Grubera mieści się muzeum „Cichej Nocy” z osobistymi pamiątkami i gitarą Mohra. Natomiast jego grób znajduje się przed domem obok kościoła parafialnego.

Hintersee – dla upamiętnienia wieloletniej działalności Mohra w 2016 roku wybudowana została kaplica pamięci Josepha Mohra.

Wagrain im Pongau – Joseph Mohr pracował tu, jako wikariusz parafialny od 1837 r. do śmierci w 1848 r. Jego grób znajduje się na miejscowym cmentarzu.  

Mariapfarr im Lungau – Mariapfarr to miejsce narodzin ojca Mohra: to tutaj znajduje się dom, w którym się urodził. Na miejscowym pomniku żołnierzy poległych zawieszona została również tablica pamiątkowa, na której widnieje m.in. nazwisko Mohra. W 1816 roku Joseph napisał tutaj tekst do „Cichej Nocy”. W 2016 roku, po dwuletniej renowacji konsekrowano kościół i ołtarz Kościoła parafialnego pw. Najświętszej Maryi Panny.